Osoby, które zdecydowały się na zakończenie obecnego związku małżeńskiego często zastanawiają się czy lepszym rozwiązaniem jest dla nich rozwód czy też separacja. Obie instytucje są do siebie podobne co do efektu jakim jest uchylenie wspólnoty małżeńskiej, jednakże różnią się zasadniczo w szczegółach.

1. Podobieństwo rozwodu i separacji
Aby sąd mógł orzec rozwód lub separację musi dojść do rozkładu pożycia między małżonkami. Jednakże jeżeli dobro wspólnych małoletnich dzieci byłoby ceną za rozstanie rodziców, sąd może nie orzec ani rozwodu ani separacji. Sąd dokonuje rozważenia tej kwestii odnosząc się do zasad współżycia społecznego. Dla sądu najważniejsze powinno być zawsze dobro dzieci.
Zarówno przy rozwodzie jak i separacji sąd bada i ustala, które z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia chyba, że małżonkowie zgodnie będą żądali zaniechania orzekania o winie. Jeśli małżonkowie wyrażą wolę aby o winie nie orzekać sąd przyjmie, że żadne z małżonków nie ponosi winy rozpadu małżeństwa.
Wina z kolei ma znaczenie w obu przypadkach dla spełnienia obowiązku alimentacyjnego czyli zapłacenia alimentów od drugiego małżonka. Dla określenia obowiązku alimentacyjnego zarówno przy rozwodzie jak i separacji sąd posługuje się tymi samymi przepisami prawa.
Podobnie jest z kwestiami rozstrzygania z urzędu przez sąd o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi, o kontaktach rodziców z dzieckiem, o wysokości nakładów na utrzymanie i wychowanie wspólnych małoletnich dzieci, o sposobie korzystania ze wspólnego domu lub mieszkania, może ale nie musi orzec o podziale majątku wspólnego na żądanie jednego lub oboje małżonków.
Rozwód i separacja powodują także podobne skutki w dziedzinie prawa spadkowego w tym dziedziczenia i zachowku, a także adopcji i co bardzo istotne ustaje obowiązek wspólnego pożycia ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami.

2. Różnice między rozwodem a separacją
Różnica między rozwodem a separacją jest jednak zasadnicza. Separacja pomimo, że uchyla wspólnotę małżeńską to nie powoduje jednak ustania małżeństwa. Małżonkowie pozostają małżonkami, a zatem nie ma możliwości aby którykolwiek z małżonków zawarł nowy związek małżeński. Ustanie definitywne małżeństwa gwarantuje jedynie rozwód.
W odróżnieniu od rozwodu, separację można cofnąć, w takim wypadku małżonkowie powracają do wspólnego pożycia.
Przesłanką do orzeczenia rozwodu jest trwały i zupełny rozkład pożycia, natomiast w przypadku separacji rozkład pożycia nie musi być trwały wystarczy, że jest zupełny.
Kolejna różnica polega na tym, że z żądaniem orzeczenia separacji może wystąpić małżonek wyłącznie winny rozkładu małżeństwa, podczas gdy nie może on żądać orzeczenia rozwodu.
Obie instytucje różni także obowiązek alimentacyjny. Przy rozwodzie jest on ograniczony 5 letnim terminem w przypadku gdy alimenty musi płacić małżonek, który nie został uznany winnym rozkładu małżeństwa. Separacja tego czasu nie określa, obowiązek zapłaty alimentów może być zatem określony bezterminowo.
Po orzeczeniu separacji nie ma możliwości powrotu do nazwiska używanego przed ślubem, podczas gdy taką możliwość w uproszczonym trybie daje rozwód.
Separacja może być także przeprowadzona w postępowaniu nieprocesowym ale tylko w przypadku, gdy oboje małżonkowie zgodnie wnoszą o separację i nie posiadają wspólnych małoletnich dzieci. Takie postępowanie kończy się przeważnie dużo szybciej i sprawia, że separacja jest tania. O ile opłata sądowa od wniosku o orzeczenie separacji wynosi 100 zł to w przypadku powództwa o rozwód czy separację bez zgody drugiego małżonka opłata sądowa wynosi już 600 zł.